علیرضا مشایخی

علیرضا مشایخی
علیرضا مشایخی در سی‌امین دورهٔ جشنواره موسیقی فجر، ۳۰ بهمن ۱۳۹۳
اطلاعات پس‌زمینه
نام تولد	علیرضا مشایخی
زاده	۴ بهمن ۱۳۱۸ (۸۴ سال) تهران
ژانر	موسیقی مدرن موسیقی کلاسیک موسیقی سمفونیک ایرانی
ساز(ها)	پیانو ویلن
سال‌های فعالیت	دههٔ ۱۳۴۰ خورشیدی تاکنون
اعضا	هیئت علمی گروه موسیقی دانشکده هنرهای زیبای دانشگاه تهران
سازهای اصلی
پیانو
دانشگاه	آکادمی موسیقی وین
استاد(ها)	هانس یلینک کارل شیسکه
بنیانگذار	گروه موسیقی تهران و ارکستر موسیقی نو

علیرضا مشایخی آهنگساز و موسیقی‌دان ایرانی در ۴ بهمن ۱۳۱۸ خورشیدی در تهران متولد شد.

برخی او را پایه‌گذار موسیقی مدرن در ایران و از نخستین آهنگ‌سازان مدرنیست ایرانی می‌دانند.

او مبانی موسیقی ایرانی، موسیقی کلاسیک و پیانو را به ترتیب نزد لطف‌الله مفخم پایان، حسین ناصحی و افلیا کمباجیان آموخت. و در سال ۱۳۳۶ خورشیدی تحصیلات خود را در رشته آهنگسازی در آکادمی موسیقی و هنرهای نمایشی وین پی گرفت. مهم‌ترین اساتید او در آنجا هانس یلینک (نظریه‌پرداز برجسته مکتب دوم وین و شاگرد آرنولد شونبرگ) و کارل شیسکه بودند. در ادامه، مشایخی در سال ۱۳۴۳ خورشیدی به منظور تحقیق و پژوهش در زمینه موسیقی الکترونیک به اوترخت هلند رفت و در آنجا در سمینارهای گوناگون از جمله سمینارهای گوتفرید میشائیل کونیگ شرکت جست. او به مدت پانزده سال به عنوان آهنگساز مهمان و پژوهشگر با انستیتو زونولوگی دانشگاه اوترخت هلند همکاری داشته و در آنجا سنگ‌بنای برخورد چندفرهنگی خود را پایه‌گذاری کرد.

علیرضا مشایخی نخستین آهنگ‌سازی است که به شکل گسترده‌ای، پیام‌آور نوگرایی در موسیقی ایران است، و نخستین آهنگساز ایرانی است که موسیقی الکترونیک تصنیف کرده است. آثار وی بیش از شصت سال است که در داخل و خارج از ایران اجرا می‌شوند.

زندگی هنری

علیرضا مشایخی در سی‌امین دورهٔ جشنواره موسیقی فجر، ۳۰ بهمن ۱۳۹۳

علیرضا مشایخی در ۴ بهمن ۱۳۱۸ خورشیدی در تهران به‌دنیا آمد. تحصیلات متوسطه را در مدرسهٔ علمیهٔ تهران به‌پایان رساند. علاقهٔ او به موسیقی در نوجوانی پدید آمد. او مبانی موسیقی ایرانی، موسیقی کلاسیک و پیانو را به ترتیب نزد لطف‌الله مفخم پایان، حسین ناصحی و افلیا کمباجیان آموخت.

مشایخی در سال ۱۳۳۶ خورشیدی تحصیلات خود را در رشته آهنگسازی در آکادمی موسیقی و هنرهای نمایشی وین پی گرفت. مهم‌ترین استادان او در زمان اقامت در وین، هانس یلینگ (نظریه‌پرداز برجسته مکتب دوم وین و شاگرد آرنولدشونبرگ) و کارل شیسکه بودند. مشایخی پس از به‌پایان رساندن دورهٔ آهنگسازی در آکادمی موسیقی وین، به منظور تحقیق و پژوهش در زمینه موسیقی الکترونیک به اوترخت هلند رفت و در آنجا در سمینارهای گوناگون از جمله سمینارهای گوتفرید میشائیل کونیگ شرکت جست. او به مدت پانزده سال به عنوان آهنگساز مهمان با انستیتو زونولوگی هلند همکاری داشت. او در اثنای پژوهش‌های تجربی‌اش، صورت‌بندی نوینی از رویکرد چندفرهنگی ارائه داده و از پیشگامان موسیقی موسوم به چندفرهنگی است. مشایخی از معدود آهنگسازانی است که در سه زمینه فرم، ساختار چندصدایی و نتاسیون، آهنگسازی مؤلف به شمار می‌رود.

در دههٔ ۱۳۵۰ خورشیدی قطعه‌ گسترش شماره ۵ با عنوان نیما، موسیقی نو را به شکل رادیکال در جامعه هنری ایران مطرح کرد. در تعقیب اجرای نیما، قطعاتی مانند باله بوف کور، سمفونی شماره ۲ با عنوان سمفونی تهران و قطعه ما باغ‌های نیشابور را هرگز نخواهیم دید، توسط ارکستر سمفونیک تهران و ارکستر مجلسی رادیو و تلویزیون ملی ایران به رهبری فرهاد مشکات و ایوو مالک به اجرا درآمد. نقطه اوج این دوره از فعالیت‌های مشایخی، اجرای قطعه پرماننت به رهبری فرهاد مشکات در فستیوال رویان فرانسه بود که بلافاصله در پاریس و آمستردام نیز تکرار شد.

مشایخی در سال‌های پیش از انقلاب ۱۳۵۷ ایران، با همکاری افلیا کمباجیان، گروه موسیقی «قرن بیستم» را تأسیس کرد که محلی برای معرفی استعدادهای جوان بود. این گروه اجراهای موفقی را در ایران ارائه کرد.

اقامت مشایخی در هلند پانزده سال به‌طول انجامید که با فعالیت‌های گستردهٔ آهنگسازی و پژوهشی همراه بود. او در این مدت اساس موسیقی چند فرهنگی را که یکی از شیوه‌های نگرش وی به موسیقی ایرانی بود، پی‌ریزی کرد. مشایخی در اواخر دههٔ ۱۳۵۰ خورشیدی به آمریکا رفت و علاوه بر تکمیل داشته‌های خود در زمینهٔ موسیقی مدرن و معاصر، به‌عنوان آهنگساز به فعالیت پرداخت و آثاری را در آن زمینه خلق کرد.

علیرضا مشایخی در دههٔ ۱۳۷۰ خورشیدی به ایران بازگشت. در آن زمان از اعضای گروه موسیقی قدیمی وی تنها فریماه قوام‌صدری (نوازندهٔ پیانو) در تهران زندگی می‌کردند. مشایخی پس از ملاقات با قوام‌صدری تصمیم گرفت که گروه موسیقی را احیا کند.

«گروه موسیقی تهران» در سال ۱۳۷۲ توسط علیرضا مشایخی و فریماه قوام‌صدری تأسیس شد. پس از آن در سال ۱۳۷۴ «ارکستر موسیقی نو» توسط او تأسیس گشت که نو اندیشی اساس کار آن بود.

علیرضا مشایخی در سال ۱۳۷۲ خورشیدی، با همراهی فریماه قوام‌صدری گروه موسیقی تهران را تاسیس کرد. از اهداف این گروه، آموزش و معرفی آهنگساز، نوازنده و طرح موسیقی نو در ایران بوده است. نخستین کنسرت گروه موسیقی تهران در روز دوشنبه ۱۶ خرداد ۱۳۷۳ خورشیدی، در آمفی‌تئاتر شهید آوینی دانشگاه تهران با همکاری مرکز موسیقی تجربی برگزار شد.

در سال ۱۳۷۶ خورشیدی، گروه موسیقی تهران برگزاری کنسرت‌هایی را با عنوان مروری بر آثار آهنگسازان معاصر ایران آغاز کرد.

علیرضا مشایخی در سال ۱۳۷۷ خورشیدی، در چهاردهمین جشنواره بین‌المللی موسیقی فجر درباره موسیقی علمی سخنرانی کرد.

علیرضا مشایخی در سومین برنامه دیروز و امروز به‌تاریخ ۸ آذرماه ۱۳۷۸ خورشیدی، رویکردهای خود را به موضوع چندصدایی در موسیقی ایرانی به بحث گذاشت. تئوری چندصدایی آهنگساز تحت عنوان تئوری مکمل در جلد دوم کتاب فرهنگ آهنگسازی به چاپ رسیده است.

در ۱۹ آبان‌ماه سال ۱۳۸۲ خورشیدی، گروه موسیقی تهران با همکاری کانون موسیقی دانشگاه تهران، نخستین دوسالانه آهنگسازی موسیقی نو برای پیانو سولو را برگزار کرد. این نخستین مسابقه‌ای بود که در ایران دوره معاصر، به‌طور تخصصی به آهنگسازی برای پیانو و موسیقی نو می‌پرداخت.

در بهمن‌ماه سال ۱۳۸۳ خورشیدی، ارکستر موسیقی نو کنسرتی را با موضوع موسیقی و جهان چندفرهنگی برگزار کرد.

در سال‌های ۱۳۸۴ تا ۱۳۸۶ خورشیدی، فریماه قوام‌صدری و علیرضا مشایخی مجموعه کنسرت‌های دیگری را با عنوان نگاهی دیگر راه‌اندازی کردند.

گروه موسیقی تهران از ابتدای تاسیس تا سال ۱۳۸۶ خورشیدی به‌طور میانگین، هر دو ماه کنسرتی را با عنوان موسیقی نو برگزار می‌کرد و اجرای آثار آهنگسازان ایرانی، مبنای برگزاری کنسرت‌ها بود و ارکستر موسیقی نو آخرین تصنیفات علیرضا مشایخی را اجرا می‌کرد. اما در سال ۱۳۸۶ خورشیدی، برنامه‌های دیروز و امروز، نگاهی دیگر و کنسرت‌های آموزشی‌ پژوهشی همگی در ساختار واحدی با عنوان فستیوال موسیقی کلاسیک تا معاصر گرد هم آمدند. نخستین فستیوال موسیقی کلاسیک تا معاصر در تاریخ ۸ تا ۱۳ آذرماه ۱۳۸۶ خورشیدی و هشتمین دوره این فستیوال در تاریخ ۱۲ تا ۱۶ اسفندماه ۱۳۹۷ خورشیدی در یادبود افلیا کمباجیان برگزار شد.

مشایخی در سال ۱۳۷۴ خورشیدی ارکستر موسیقی نو را پایه‌گذاری کرد. این ارکستر، زمینه‌های اجرایی نظریه‌هایش درباره طرح موسیقی ایرانی در افق موسیقی نو را مهیا می‌کرد. تشکیل این ارکستر در حقیقت پاسخی به مسئله امکان و نیز چگونگی استفاده از سازهای ایرانی و قابلیت‌های آنها در جهت اجرای موسیقی نو بوده است. او این اصطلاح را برای تاکید بر وجه علمی موسیقی به کار می‌برد و بر اساس آن، بر آموزش مبانی آهنگسازی به شیوه آکادمیک تاکید می‌کرد. این اصطلاح در تداول خود نزد او، موسیقی بین‌المللی و موسیقی هنری نیز گفته شد. اما در آخر، همه این موارد و وجوه آنها را در اصطلاح موسیقی تفکر گرد هم آورد.

علیرضا مشایخی (مؤسس و رهبر ارکستر موسیقی نو) اهداف این ارکستر را این‌گونه تعریف کرده است؛

«شناخت ظرفیت تکنیکی سازهای ایرانی فرای اجرای رپرتوار معمول این سازها و به‌کارگیری آنها در ترکیب با سازهای بین‌المللی در زمینه موسیقی ایرانی، موسیقی آتنال و به خصوص در زمینه موسیقی چندفرهنگی.»

آثاری از علیرضا مشایخی که بر اساس تئوری چندصدایی او تئوری مکمّل تصنیف شده است، قسمت اعظم رپرتوار این ارکستر را تشکیل می‌دهد. علاوه بر آثار مشایخی دو اثر از سعید علیجانی و اشکان پاشازاده نیز توسط این ارکستر اجرا و ضبط شده است.

این ارکستر در طی بیست‌وهشت سال فعالیت خود، برگزاری کنسرت‌های متعدد و همین‌طور اجرای اختتامیه فستیوال موسیقی Klangwerktage (هامبورگ‌-‌آلمان) را در سال ۱۳۹۰ خورشیدی در کارنامه دارد.

اجراهایی از آثار علیرضا مشایخی توسط این ارکستر، در آلبوم‌های ارکستر موسیقی نو، جشن، متاایکس، اورانوس، تهران‌دوئال، مدال ۲۰۱۵ و سالومه در دسترس هستند.

رهبری ارکستر موسیقی نو از بدو تاسیس بر عهده علیرضا مشایخی بوده و از سال ۱۳۸۹ خورشیدی با هدایت او توسط سعید علیجانی انجام شده است.

این ارکستر در سال ۱۴۰۲ به خواست و تصمیم علیرضا مشایخی تعطیل شد.

مشایخی استاد دانشگاه تهران و عضو هیئت علمی گروه موسیقی دانشکده هنرهای زیبای دانشگاه تهران است. او در خارج از دانشگاه نیز به تدریس موسیقی می‌پردازد و تاکنون هنرجویان بسیاری را تربیت کرده‌است.

او در سی و دومین جشنواره بین‌المللی موسیقی فجر در بخش «آهنگسازی موسیقی کلاسیک» برای آهنگسازی آلبوم موسیقی «گرند کنسرتینو»، «جایزه باربد» را کسب نمود. وی همچنین در اسفند ۱۳۹۹، برای آهنگسازی آلبوم موسیقی مدال ۲۰۱۵، نامزد دریافت جایزهٔ باربد از سی و ششمین جشنواره موسیقی فجر شد.

زندگی شخصی

همسر مشایخی، الیزابت هولت‌هاوس مشایخی، یک نقاش آلمانی است.

سبک

با بررسی آثار مشایخی و همین‌طور مصاحبه‌های او، سه اصطلاح «تمرکز گسترده»، «موسیقی نسبی»، و «فرا ایکس» در زمینهٔ سبک‌شناسی او جلب توجه می‌کنند.

فرا ایکس یک عنوان نمادین است که مانند چتری آثار مشایخی را دربر گرفته‌است. X اشاره‌ای است به مجهول‌های فکری که انگیزهٔ اندیشیدن و بیان هنری هستند. از دیدگاه مشایخی تا آغاز سدهٔ بیستم میلادی، آهنگسازی نوعی جستجو برای تعریف یک «مجهول» بوده‌است. تنوع این مجهول‌ها است که راه را برای تفکر فرا ایکس هموار می‌سازد. اگر آهنگ‌ساز بتواند این تنوع را در «اثری واحد» بیان کند به‌طور نمادین از X عبور کرده‌است که مشایخی آن را فرا ایکس می‌نامد. با الهام از دیدگاه‌های هنری مشایخی می‌توان گفت در فرا ایکس ابزاری برای متحد ساختن تفکرهای گوناگون سبک‌شناسی جستجو می‌شود. مشایخی در فرا ایکس به دنبال منطقی است که به کمک آن همهٔ بعدهای موسیقی را چه از نظر فنی و چه از نظر هویت فرهنگی شرح دهد. ریشهٔ پیدایش چنین تفکری، تعلیم و تربیت چند فرهنگی او از یک سو و گرایش به فلسفه از سوی دیگر، دانسته می‌شود.

حاشیه‌ها

علیرضا مشایخی در مصاحبه‌های متعددی از آهنگسازان ایرانی انتقاد و آنها را به تولید آثار سطح پایین متهم کرده‌است؛ در سال ۱۳۸۶، مصاحبه مشایخی با روزنامه اعتماد و تکرار این انتقادات منجر به حاشیه‌هایی شد که در مقاله انتقادی سجاد پورقناد بازتاب یافت.

آثار

مقالهٔ اصلی: فهرست آثار علیرضا مشایخی

آلبوم‌ها

• زاگرس
• جشن
• سمفونی ایرانی
• شهرزاد
• موسیقی برای پیانو
• سمفونی تهران
• آثار سمفونیک
• بوف کور (و سمفونی شماره ۳)
• ارکستر موسیقی نو
• اصوات خوشحال الکترونیک
• سمفونی شماره ۷
• آنتولوژی موسیقی الکترونیک
• اینتگرال
• موسیقی الکترونیک ایرانی

کتاب‌ها

• موسیقی برای پیانو (۱۳۷۵)
• نت‌خوانی [سلفژ] (۱۳۷۷)
• کنترپوان مدال: نگاهی به برداشت یپسن از شیوه پالسترینا (۱۳۸۳)
• آهنگ‌سازی به شیوهٔ باخ [کنترپوان تنال] (۱۳۸۶)
• آهنگسازی به شیوهٔ کلاسیک [هارمونی] (۱۳۸۷)
• همهٔ آن سال‌های بی‌خاطره (۱۳۸۷)

منابع

• فریدنژاد، شروین (۱۳۸۴). آلبوم «اصوات خوشحال الکترونیک» علیرضا مشایخی. تهران: مرکز موسیقی حوزهٔ هنری.
• حسینی، سهراب (۱۳۸۹). «گفتگوی سهراب حسینی با علیرضا مشایخی». مقام موسیقایی. مرکر موسیقی حوزهٔ هنری و سورهٔ مهر (۱): ۱۱۵–۱۲۷.
• گل‌صباحی، گلناز (۱۳۸۲). به طرف شرق: سبک‌شناسی، مجموعه آثار و عقاید علیرضا مشایخی. تهران: تلخون. شابک ۴۶۹-۹۴۲۹۶-۳-۸.
• وبگاه هنر و موسیقی
• همشهری آنلاین
• خبرگزاری صبا
• نشر هرمس
• خبرگزاری مهر
• «فهرست کتاب‌های علیرضا مشایخی». خانه کتاب. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۰ فوریه ۲۰۱۵. دریافت‌شده در ۲۰ فوریه ۲۰۱۵.
• «فهرست آلبوم‌های علیرضا مشایخی». وبگاه علیرضا مشایخی. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۳ ژوئیه ۲۰۱۳. دریافت‌شده در ۲۰ فوریه ۲۰۱۵.

• Nettl, Bruno (1987). The Radif of Persian Classical Music: Studies of Structure and Cultural Context in the Classical Music of Iran. Pearson.{{cite book}}: نگهداری CS1: پیش‌فرض تکرار ref (link)

پیوند به بیرون

• وبگاه شخصی علیرضا مشایخی